Yüzey Şekilleri

Yüzölçümünün büyüklüğüne karşın, And Dağları boyunca uzanan Güney Amerika ülkelerinin belirgin özelliği yükseltilere Brezilya’da pek rastlanmaz. Brezilya topraklarının % 40′ının ortalama yükseltisi 200 m’nin altındadır. Ülkenin yüzey şekilleri bakımından görünümü, genellikle tekdüze ve engebelsizdir. Yer yer dünyanın en eski kıta oluşumlarının görüldüğü ülkede, yükseltilerin büyük bölümünü prekambriyen kratogenler oluşturur. Geniş alanlarda, volkanik ve başkalaşım kayaçları kesintisiz uzanır. Doğuda yer yer 2.000 m’nin üstünde kratogenler batıya doğru sert olmayan bir eğimle alçalır.Son dönemlerde yerkabuğu hareketleri, kimi yerlerde eski kıvrımların belirmesine ve Appalaş tipinde engebellerin doğmasına yol açmıştır.

 Öte yandan tropikal yağmurların etkisiyle aşman yükseltilerin, alçak eğimli tepelere dönüştüğü görülür. Chapada denilen doğudaki düzlük yaylalar, Canga adı verilen lateritli bir kabukla örtülüdür. Brezilya, yüzey şekilleri bakımından birbirini izleyen üç kuşak üzerinde altı bölgeye aynlır. Birinci bölge; kuzey kuşağında yer alan ve yalnız güney ucu Brezilya sınırları içinde kalan Guyana Kalkanı’dır. Ülkenin kuzeybatısından 100 km kadar içeri giren ve doğu-batı doğrultusunda uzanan bu dağlık bölge, Amazon Irmağı ile Venezuela’da Orinoko Irmağı arasında bir boşaltım havzasıdır. Pacaraima ve Tumucumac sıradağlarıyla Parima (2.450 m) gibi tepelerin bulunduğu bu bölgenin en yüksek noktası Roraima Dağı (2.811 m); Brezilya, Venezuela ve Guyana sınırlarının kesiştiği yerde yer alır. Toprak yapısı kum taşından oluşan bu dağlık bölgede, Amazon kıyısında Manaus Kenti’ nin yukarısına açılan çöküntülerde özellikle üçüncü zaman tortulları görülür. ikinci bölge, Kuzeydoğu Chapadalan’dır. Kuzey ve doğuda kıyı engebeleri, güneyde Sao Francisco Irmağı, batıda Parnaiba Irmağı arasında kalan bölgenin yüksekliği 800-1.200 m arasında değişir. Bölgenin en önemli yükseltileri İbiapaba Dağlan 1.000 m’yi geçmez. Irmak vadileriyle yanlan yaylalar, Atlas Okyanusu’na doğru yumuşak bir eğimle alçalır. Üçüncü bölge,Amazon Irmağı ile kollarının oluşturduğu Yukarı Amazon Havzası’dır. Havza, Brezilya topraklan içinde 3.984.500 km2′lik bir alan kaplar. And Dağları’ndan kaynaklanan Amazon Irmağı, Amazonas Ovası’nı akaçladıktan sonra, geniş bir delta oluşturarak Atlas Okyanusu’na dökülür. Amazonas’ın deniz düzeyinden yüksekliği çok az yerde 150 m’yi geçer. Orta Brezilya kuşağına bir geçiş alanı oluşturan Amazon Havzası’nın güneybatısında Mato Groso Yaylası yer alır. Ortalama 370-900 m yükseltideki bu büyük ve eğimli yaylada, yer yer 1.500 m’yi aşan Apicas, Calbals, Roncador gibi tepeler göze çarpar. Amazon Irmağı‘nın birçok kolunun kaynaklandığı, Amazon Havzası ile Arjantin, Paraguay, Bolivya topraklarına yayılan Gran Chaco arasında, bir eşik bölge oluşturan bu yaylanın doğusunda, ülkenin beşinci bölgesi, dağlık Brezilya Yaylası uzanır. Prekambriyen dönemden kalma tortul kayaçlarla (granit ve billursu tabakalar) kaplı, yaklaşık 400 km genişliğindeki dağlık bölge, Amazon‘un kollarından Tocantis ve Araguala ırmaklarıyla Mato Grosso’dan ayrılır. Yüksekliğin doğuya doğru attığı bu bölgede, Brezilya’nın en yüksek tepeleri sıralanır. Hemen hemen yatay biçimde dizilmiş tortul tabakalar, basamaklı bir yapı gösterir. Bölgedeki başlıca dağ kütleleri, yükseltileri 1.000-2.500 m arasında değişen ve Atlas Okyanusu’na koşut uzanan Serra do Mar, Hatiya, Serra do Montiqueira, Serra do Espinhaço, Chapada Diamantina’dır. Brezilya’nın en yüksek doruğu Bandeira (2.890 m), Montiqueira kütlesi üzerindedir. Parana Irmağı’nın kollarının açtığı vadilerle yanlan bu dağ kütleleri, kuzeye gidildikçe alçalır. Dağlık bölgenin doğusunda, kuzey-güney doğrultusunda uzanan atlas Güney Brezilya Volkanı’ dır. Triyas döneminde lavlar altında kalan bölge, lav tabakaları aşınmaya dayanıklı bir örtü oluşturduğundan bu adla anılır. Serra do Mar kütlesinin güneyinde inişli çıkışlı yaylalar denize kadar uzanır. 30° güney enleminden sonra Serra General ve Campanha çevresinde oldukça düzleşen bölgede, özellikle Rio Grande del Sul Eyaleti’nde, birçok denizkulağının (lagün) bulunduğu alçak kıyı bölgesi uzanır. Paraguay ve Parana ırmaklarının kollarıyla yarılmış bu yumuşak tepeler bölgesinde ırmaklar, çeşitli yerlerde çavlanlar oluşturur. Bazalt ve kumtaşından oluşan, Serra Beral denilen dik bayırlar kıyı şeridini sınırlar.